Varijacije na temu o umjetničkom stvaranju

»VARIJACIJE NA TEMU O UMJETNIČKOM STVARANJU«, objavljene su u časopisu Republika, 1959, 2-3, u okviru veće cjeline pod naslovom 99 varijacija na razne teme. Kao zaseban esej javljaju se u knjizi Eseji VI (Zagreb 1967). U Napomeni na kraju knjige kaže se daje riječ o Krležinim osvrtima na tekstove za izdanja Leksikografskog zavoda. Marginalije su uglavnom posvećene umjetnicima kao što su, primjerice, Bach, Beethoven, Van Gogh, Pollaiuolo, Bougereau, Cézanne, Busoni, Kandinski, Géricault i Braque; one se izmjenjuju s Krležinim glosama o glazbi i slikarstvu, te odnosu umjetnosti i politike, što cijeloj rukoveti podaruje izrazit autorski karakter. O spomenutim umjetnicima K. je svoja mišljenja i inače iskazivao u cijelom esejističkom opusu, te se ona u ovim Varijacijama češće odnose na neki detalj. Odbija, tako, asocirati Bacha i Böcklina, Beethovena i Klimta; u paraleli Pollaiuolo-Bougereau prati preobrazbu autentične renesansne invencije do »dijabetične slatkoće« građanskog pseudoklasicizma; daje sumarnu skicu logike Cézanneovih nastojanja, premda mu se Braque i Kandinski ne čine logičnom posljedicom Cézannea; Busonijeve ideje o »apsolutnom zvuku« ne dovodi u vezu s npr. Bachom, nego ih kudi kao prethodnicu »apsolutnog slikarstva« V. Kandinskog. Takvi donekle proturječni pogledi shvatljivi su, međutim, na pozadini njegovih općih glosa o umjetnosti, a one dolaze do izraza kao misli utemeljene nadasve na vlastitoj stvaralačkoj i kritičarskoj empiriji. Iza njihove jezgrovitosti može se uočiti Krležina praktična poetika i estetika, kojom nastoji blago utjecati na autore tekstova za izdanja LZ. Odbija »konvencionalno brbljanje o ključevima današnjeg jalovog pomodnog ukusa«, jer je umjetnost »jednostavnija nego što se može izraziti riječima, a zapravo zagonetnija nego što se može pojmiti«. Protivi se »banalnosti lakoumne recenzentske igre«, traži da se umjetniku ne zaborave njegovi »najviši usponi« i koliko odudara od »gluposti svog vlastitog vremena«. Umjesto govora o sporednim tehnikalijama, »mnogo je pouzdanije govoriti o temperamentu čovjeka«, jer on uzrokuje ono tvarno nekog djela. Upozorava na obmane: »ništa tako ne obmanjuje kao aranžman«, ta krivotvorina izvornosti. Umjetnost je jasna samo u svom društvenom kontekstu, a političku instrumentalizaciju osuđuje načelno, visoko cijeneći stvaranje »po izboru vlastitog ukusa i spontane političke inspiracije«.