Kristofor Kolumbo

»KRISTOFOR KOLUMBO«, dramski tekst (jednočinka bez generičke oznake), prvi put tiskan kao Cristoval Colon u knjizi Hrvatska rapsodija (Zagreb 1918), zajedno s istoimenim tekstom i Kraljevom. Pripremajući Sabrana djela 1923, Krleža ga je kanio tiskati u knjizi/ciklusu Gigantomahia, zajedno s jednočinkom Michelangelo Buonarroti i nenapisanim tekstom o Goyi; 1927. spomenuo ga je kao jednu od drama iz dijelom realizirana ciklusa o »pet giganata« (Isus, Michelangelo, Kolumbo, Kant, Goya), a 1933. novu varijantu teksta, pod naslovom Kristofor Kolumbo, koji naslov otada nije mijenjao, uvrstio je u knjigu Legende. Drama je praizvedena tek 5. X. 1955. u Beogradskom dramskom pozorištu, u režiji M. Dedića, s Lj. Tadićem kao Admiralom.

Prvu varijantu ove jednočinke K. je, kako navodi u polemici s J. Bachom, predao na izvođenje u HNK u proljeće 1918. Tekst je odbijen »kao neizvediv«, ali ga je Bach »istaknuo na repertoar« za sezonu 1918/19, »znajući dobro da ga neće izneti«. Bach je, prebacujući odgovornost za neizvođenje teksta na Krležu i njegova scenografa Lj. Babića, odvratio kako im je već 1918. »stavio na raspoloženje pozornicu i sve članove drame za Cristovala Colona«, ali se oni time nisu »poslužili«; Bachovu su ponudu, međutim, ocijenili neiskrenom i K. (»Sva su obećanja gosp. Bacha tokom nebrojenih razgovora bile samo puke reči«) i Babić (»nije istina, da se mi nismo poslužili ponudom gospodina Bacha, već je ta njegova ponuda bila neiskrena i lažna fraza, kao što je i svako pozivanje na tu frazu neiskreno i lažno«).

U polemici je Bach, među inim, spočitnuo Krleži i to da je »poput Petra zatajio Hrista - Lenjina ili Trockoga, kojima je bio posvećen Cristoval Colon u manuskriptu«, a koju je »posvetu uzalud tražio u štampanoj knjizi«, unatoč tomu što je tekst »štampan za austro-ugarske vlasti (...) pa nije bilo opasnosti da bi cenzura brisala tu posvetu gospodi brestlitovskog mira«. Na Bachov izazov K. je odgovorio tek 1924, u dvobroju Književne republike posvećenom Lenjinu, kratkom napomenom u kojoj kaže da je dramu o Kolumbu napisao i posvetio Lenjinu (Trockog ne spominje) godine 1917, »u vreme histerično i teško, kada se na svakom koraku osećala panika kriminalnog i razdrtog zbivanja« i kad je on sam »gledao stvari nejasno, kroz neku mutnu simboliku«. Prvu varijantu drame, ponuđenu kazalištu i tiskanu u knjizi Hrvatska rapsodija, ne ocjenjuje ni uspjelom, ni neuspjelom, nego je drži »pesmom« koje je protagonist, admiral Cristoval Colon, koncipiran »štimerijanski, solipsistički, kao vatreni neki krug u samome sebi zaokružen, otkinut i zavitlan u samoću jedne šopenhauerovske sumnje« te dramski oblikovan kao »subjekt koji se odbio na okean«, »crna admiralska figura koja se u svome tragičnom solipsizmu razdire na kljunu lađe i plovi u ništavilo«. Ta »pesma«, zaključuje na kraju napomene, »s Lenjinom kao takvim nije imala nikakve naročite veze«, pa je, konzekventno, izbrisao posvetu.

Patetičnoj scenskoj »viziji« egocentrična, nonkonformističkog, »štirnerijanskog« genija, buntovnika i mučenika posvećivao je, međutim, razmjerno veliku pozornost te ju je dva puta znatnije preradio i dopunio, prvi put za spomenuto tiskanje u knjizi 1933, a drugi put za praizvedbu u Beogradu; potonje su dopune tiskane u knjizi Legende (Zagreb 1956), kao dodatak. Premda je, čini se u želji da pojasni »mutnu simboliku« prve varijante, znatno proširio dijalog i didaskalije, temeljnu opoziciju »apstraktno« Novo - Staro zamijenio opozicijom »realna« Nova Zemlja - Španija, preimenovao dobar dio individualnih i skupnih aktera, analitički raslojio posadu Kolumbova broda na tri staleža (veslače/robove tj. proletere, mornare tj. zanatlije i male posjednike te Admiralsku falangu tj. vojni vrh, svećenstvo, veleposjednike, konformističke znanstvenike i umjetnike), dopunio niz replika te im pojačao ili promijenio ideološki naboj (inzistirajući na klasnome i političkom značaju aktivnosti »kompaktne većine«), K. nije mijenjao ni broj, ni slijed, ni »ritam« (važnost kojega opetovano ističe u didaskalijama) dramskih prizora. Istina, tekst formalno nije podijeljen na činove, slike ili prizore - što je karakteristika gotovo svih tekstova uvrštenih 1933. u knjigu Legende (iznimka je naslovna »novozavjetna fantazija u tri slike«) - ali se ipak može govoriti o (najmanje) sedam prizora kojih su počeci i krajevi označeni podosta naglim i jakim promjenama svjetla, zvuka, gibanja ljudskih tijela te tempa, tona i intenziteta govora, prijelazima s višeglasnoga i zbornog skandiranja replika na dijalog, uvođenjem novih likova, preokretima u odnosima i svekolikoj dramskoj situaciji, premještanjem žarišta s mase na pojedinca i sl.

Prvi, kaotični prizor »na krmi admiralske galije: ,Santa Mariaʻ« odigrava se, prema uvodnoj didaskaliji (varijanta iz 1918), u »crnoj tmini« što je na trenutke »rasparana zelenim bliskom munja, pa se na hipove vidi gomila razbješnjelih ljudi u krvavoj emfazi posljednje borbe«. Iz tmine se, pomiješani sa zvucima gromova, vjetra, valova, lomljave drveta i zveketa lanaca kojim su okovani veslači, javljaju skupni glasovi (»slomljeni«, »pijani«, »plahi i pobožni«, »gladni« i dr.), što zdvajaju, dozivaju Admirala, psuju ga i zahtijevaju povratak, te »glasovi silni« (od 1933. to su »glasovi manjine«, a poslije »Admiralska falanga«) koji ih pokušavaju obuzdati demagoškim uvjeravanjima u to da se već vraćaju, da »kruh raste tamo, kamo mi plovimo«, »vode valjaju zlato«, »med miriše i mlijeko«. Prizor, kojega je »ritam (...) emfatički upaljen«, kulminira naletom gomile mornara na Admiralovu kajitu i pokušajem Silnih/Falange da nahuška robove na mornare.

Drugi prizor počinje naglom promjenom svjetla, zvuka i gibanja: »na hip se sve skamenilo«, »po sceni (se) prospe blijedi ruj crvenoga plama«, »ljudi su na hip utihli kao nijemi«, »na kljunu lađe, vidi se golema dominantna smiona i prkosna pojava admirala« koji »zuri u Crno« (od 1933: »u brodolom pred sobom«), a »crveni admiralski stijeg vijori mu nad glavom«. Dva skupna aktera, označena kao Gomila/Mornari i Silni (od 1933. Manjina/Admiralska falanga), obnavljaju sukob, ali se on sada odvija oko Kolumba: pobunjeni mornari pokušavaju ga ubiti, a Silni/Falanga oružjem zaštititi. U bitku se umiješaju i robovi te, iz osvete, »biju po jednima i drugima«. Prizor, u tijeku kojega Admiral ostaje posve pasivan, završava u mahnitom sudaru »dviju hrpa ludoga mesa« uz »vjetar, graju, grmljavinu, krv, viku«.

Početak trećeg prizora označuje Admiralovo paljenje baklje i prva njegova replika: »Narode! Eto ti svjetla«. Nakon posvemašnje tmine presijecane zelenim bljeskovima munja (u prvom prizoru) i crvenog odsjaja požara »Pinte« (u drugom prizoru), prikazani prostor bi se tek u tom trenutku, prema Krležinoj zamisli, trebao otkriti u nešto jačem svjetlu i postati vidljiv za gledatelje. Odnosi među akterima još se ne mijenjaju: Admiral pokušava smiriti posadu uvjeravanjima da su nadomak Novog (od 1933: Kopna), navještenjem sunca i, napokon, pozivanjem na autoritet (»Ja hoću, da uhvatiš veslo! /.../ Ja sam Admiral!«), mornari i dalje nasrću na nj i prekidaju ga u govoru (»Ne dajte mu da govori! On laže! /.../ On nas hrani praznim riječima! /.../ Sve si nas zaveo!«), Silni/Falanga mu vjeruju (jer još ne shvaćaju radikalnost njegova projekta - metaforičke plovidbe »u Nepovrat«) i pripravni su slijediti ga (»Mi vjerujemo u Novo! /.../ Mi vjerujemo u Sutra!«). Prizor završava Admiralovim nasrtajem na pobunjene mornare i vikom koja nadjačava »i gomilu i oluju i tminu i gromove«. Kratka replika iz 1918. u sljedećim je izdanjima proširena pjesmom Robovi, zemlja je zvijezda.

Četvrti prizor počinje novom promjenom zvuka, svjetla i intenziteta gibanja (»razderu se oblaci, sine zvjezdana vedrina i stiša se more«, Silni/Falanga pale svjetiljke te »cijela krma admiralskog broda sine u jasnom osvjetljenju«, a pobunjenici »potreseni pobacaju oružje /.../ srozaju se pred admiralom«, i »pužu« pred njim). U varijanti iz 1918. Admiral i Silni naizmjence potiču mornare na obnovu broda i nastavak plovidbe prema Novom; u sljedećim varijantama Admiral šuti, a Falanga sama potiče mornare i robove, potkupljene obećanjem slobode, na nastavak putovanja prema Novoj Zemlji. Vođena Silnima/Falangom, gomila mornara što se dotad kaotično kretala i diskrepantno govorila kao čopor »pobješnjelih živina«, preobražava se u naoko harmoničan kolektiv što se organizirano i svrhovito giba u »Ritmu preporodnog Rada«, praćenog »skladnom oduševljenom i zanosnom« pjesmom. (U jednoj od sljedećih didaskalija K. će, međutim, ironizirati taj sklad nazvavši umornu posadu »pozaspalim stadom«.)

Peti prizor počinje nakon stanke (jedine jače naglašene), a tvori ga dijalog Admirala s Nepoznatim, koji je, poput Sjene u Legendi i Nepoznatog u Michelangelu Buonarrotiju, strindbergovski alter ego naslovnog junaka, utjelovljenje sumnje i nemira u mističnoj, irealnoj osobi cinična neznanca. Diskurzu vjere i zanosa, kojega je subjekt Admiral (»Mora da je negdje to SVE i to Prijeko !« /1918/; »Mora da je negdje put otvoren do zvijezda!« /1933/), sučeljuje se diskurz znanja i sumnje, kojeg je subjekt Nepoznati (»crveni admiralski stijeg /.../ kako vijori, kako draži, kako laže! /.../ Crvena je boja boja zvjezdana! A zvijezde su nedohvatne i gasnu«). Na kraju prizora Nepoznati ostavlja Admirala pod crnim stijegom ništavila, s crnom »jabukom Saznanja« (zapravo sumnje, nihilizma) u ruci.

Šesti prizor, koji se odvija u »prvom polusvjetlu modroga dana«, dok lađa mimo plovi, počinje skupom Silnih/Falange oko Admirala i nizanjem otrcanih fraza kojima neimenovani govornici slave povratak, bogatstvo i očekivani uspjeh na dvoru, te tako trivijaliziraju Admiralov uzvišeni cilj. Admiralovo priopćenje odluke da se nikad ne vrati u staro / Španiju, što Silni / Falanga već slave, nego neprekidno plovi »napred. U Nepovrat. Do onih crvenih zvijezda (...) i preko njih« (u varijanti iz 1933. dodaje: »do apstrakcije«), izaziva revolt skupa dotad lojalnih moćnika. Silni / Falanga otkazuju poslušnost Admiralu (u dodatku iz 1955. pobuna je motivirana vjernošću Falange crkvi, dvoru i drugim »svetinjama« koje Kolumbo, »pijan od zvijezda«, ne priznaje) i proglašavaju ga opsjednutim (1955. »veleizdajnikom«, »destruktivnim elementom«). Razumije se da K. njihovu pobunu ne prikazuje kao ponavljanje iracionalne pobune mornara i veslača. Neosviještena, animalna gomila, koja se u opasnosti ponaša poput divljeg čopora, a u sigurnosti poput pitoma stada - ali nikad na način osviještenih ljudi - buni se protiv Admirala zato što uopće ne može pojmiti njegovu neutaživu žudnju za Novim. S druge strane, Silni, koji su 1933. određeni kao »kompaktna većina viceadmirala, noštroma, redovnika, pjesnika, bankira i arkebuzira«, razumiju ako ne smisao te žudnje onda bar konzekvence permanentnog traganja za novim »oblicima (...) koji se ne vraćaju«; shvativši da su Admiralovo nezadovoljstvo dostupnim, njegova radikalna negacija »svega postojećeg« (i nastajućeg) te njegovo nepristajanje na svako »zatvaranje kruga« krajnje oprečni njihovu zahtjevu za očuvanjem povoljnih, »profitabilnih« odnosa, članovi Silnih/Falange, uz pomoć mornara koje okreću protiv vođe demagoškim frazama o Admiralu kao Nečastivome, preuzimaju vlast na brodu i sude dotadašnjem vođi.

Sedmi je prizor scenska parafraza Kristove muke i smrti na križu: gomila ponižava Admirala (»I draže ga prutom i trskom i vrijeđaju i biju i pljuju po njem i sramote ga gadno.«), sudi ga na smrt (»Raspni ga! Raspni!«) i pribija na jarbol. Budući da je prekidanjem Admiralove plovidbe »u Nepovrat« dosegnut cilj Silnih/Falange, pred lađom se istodobno »u modrim jutarnjim maglama« ukazuje kopno što će ga Silni/Falanga identificirati kao Novo prema kojemu se i plovilo, a u varijanti iz 1933. »narodu« se navješćuje i dolazak »nove historijske faze prosperiteta«. Posljednja Admiralova replika, ujedno i posljednja replika jednočinke, viknuta u orgiju kojom gomila slavi Silne/Falangu i »otkrivenje«, postoji u tri varijante. U prvoj (1918), Admiral kao posljednju i neporecivu spoznaju izriče tvrdnju da je »sve« laž, u drugoj (1933) sužava to »sve« na »viceadmirale«, »kontinente« i »kompaktnu većinu«, a u trećoj (1955) poziva »Narod« da ne vjeruje »lažima i obmanama svojih bogova i svojih kraljeva« te u nadahnutoj tiradi, prožetoj slabo motiviranim optimizmom, navješćuje dan kad će se čovječanstvo »osloboditi ovih sablasti«, »preplivati na drugu obalu«, »pobijediti ovu planetu« i »otputovati na zvijezde u koje ja (Admiral) vjerujem«.

Niz promjena i dopuna pridonio je točnijem (sociološkom, političkom i ideološkom) određenju individualnih i skupnih aktera, kao i određenju njihovih odnosa, ali je, naravno, i znatno suzio semantičko polje ove jednočinke. Dok »Novo«, »Prijeko«, »Crno«, »Silni« i slične »apstrakcije« iz 1918. dramu ostavljaju značenjski otvorenom - što je K. držao »mutnom simbolikom«, a nova kritika bi vjerojatno u tome vidjela »beskonačnost označitelja«, tj. »beskonačnu odgodu označenog« - »Nova Zemlja«, »Španija«, »brodolom«, »Admiralska falanga« i »kompaktna većina« iz 1933. već su podosta transparentne metafore i aluzije na društvene klase, političke stranke, ideološka sučeljavanja i povijesna zbivanja, a fraze iz 1955 (»Čovjek može da stvori svoj vlastiti ljudski život, ako je Čovjek, ako ne vjeruje u boga, u kraljeve i kardinale, u banke i dividende«; »Ja vjerujem, Narode, da ćeš pobijediti i bogove i krvnike«) politički su manifest, afirmacija samo jedne ideje i jednoga političkog programa, krajnja redukcija značenja te pretvaranje Admirala iz »štirnerijanskog« individualista u (marksističkog) apologeta kolektivizma.

Jednočinka Kristofor Kolumbo pripada ciklusu ekspresionističkih scenskih »vizija« što na način »ekstatičnog teatra« problematiziraju odnos genija i/ili sanjara i gomile. Tekst i njegovo virtualno uprizorenje nose gotovo sve najvažnije značajke tog segmenta Krležine dramatike: turbulentna plovidba admiralske lađe od Starog/Španije prema Novom/Novoj Zemlji može se shvatiti kao »globalna metafora« (započete ali nedovršene) promjene svijeta u ratu, revoluciji i kontrarevoluciji, a sklop prikazanih zbivanja dramatičan je »sažetak« te povijesne promjene; među dramskim osobama nalaze se pojedinačni i skupni zastupnici svih društvenih staleža; gomila u Admiralu ne prepoznaje genija i vizionara, a Silni/Falanga njegovu zamisao drže subverzivnom; Admiralu se gomila gadi (»opice«, »živine«), ali je ipak vodi za sobom, u varijanti iz 1933. izrijekom je želi preobraziti u zajednicu »potpunih dostojanstvenih ljudi«, a u varijanti iz 1955. tu preobrazbu drži nužnom, ali je projicira u doba koje je s njegova stajališta daleka budućnost, a s autorova sadašnjost; kraj drame donosi obredni agon, obredno ubojstvo (Admiralova se muka poistovjećuje s Kristovom) te divlju orgiju oko martira što krvari na jarbolu-križu; prikazani dramski prostor na trenutke je nadasve uzak, »zgusnut« oko dva lika (Admiral i Nepoznati pod stijegom na kljunu lađe), na trenutke se širi do obzora; govor i gibanje gomile mijenja se od neartikulirane vike i »ludovanja bezglavog« do skladnog pjeva i ritmičkog rada; promjena svjetla i zvuka redovito je indikator promjene odnosa individualnih i skupnih dramskih aktera tj. promjene dramske situacije.

Profesionalno uprizoren pet puta (u Beogradu, Novom Sadu, Zenici, Ostravi i Dubrovniku) te »koncertno« izveden u Udinama, Kristofor Kolumbo jedan je od rjeđe prikazivanih Krležinih dramskih tekstova; veću pozornost kritike i publike privukle su predstave što su ih režirali T. Durbešić u Zenici (Narodno pozorište, 1972), s B. Petkovićem kao Admiralom, te G. Paro na palubi adaptirana broda u Dubrovniku (Ljetne igre, 1973), s B. Bobanom u naslovnoj ulozi.