Lirska varijacija o jesenjem sutonu

»LIRSKA VARIJACIJA O JESENJEM SUTONU«, pjesma u prozi prvi put objavljena u Književniku, 1928, 7, a zatim u Pjesmama u tmini (Zagreb 1937) kao dio ciklusa Jedanaest lirskih motiva u prozi, te u konačnoj verziji ciklusa, pod nazivom Lirski motivi u prozi, u knjizi Poezija (Zagreb 1969). Motivski je repertoar, kao i u ostalim pjesmama u prozi ovoga ciklusa, intimne provenijencije, ali s druge strane prisutan je i odraz društvene stvarnosti. Stoga je ova varijacija svojevrstan pandan esejističkim, ekspozitornim tezama o dva hrvatstva, feudalnograđanskome i pučkome, narodnome, čiji su metaforičko-metonimijski vršci motivi Esplanade i Trnja. Naime, prva tri paragrafna stiha izuzetno su ostvarenje pjesme u prozi, gdje različitim antropomorfizacijama i retoričkim lirskim instrumentarijem dolazi do punoga izražaja stanje lirskoga subjekta na prijelazu godišnjih doba. No preko jesenjega motiva i užega gradskog stratuma pjesnika, asocijativna linija kreće se ka širem društvenom stratumu i socijalnoj diferencijaciji, pa se lirska pjesma u prozi dalje razvija u novelu. Ona je, doduše, i dalje obilježena lirskom meditativnošću, ali je izrazito naglašen naracijski element u strukturiranju fabule. Na tematskoj razini prelazi u elaboraciju poznate Krležine teze: antitetično kontrapunktirale Evrope i blatnoga balkanskog predgrađa, odn. feudalnograđanskoga elementa, čiji je predstavnik »presvijetla gospođa Udova, banska savjetnikovica, tuđinskog podrijetla«, dok se s druge strane nalaze stanovi pod »prljavim, neprozirnim staklom« žalosnih, tamnih sjevernih soba prepunih kič-amoreta i slika svetaca. I povijesna skica, zapravo »slika« civilizacijskih modela društvenoga statusa pojedinih klasnih grupacija poslužit će autoru da još bolje prikaže tu osnovnu dihotomiju između dokoličarske klase i predgrađa s umornim i blatnim noćima. Lirsko se ja, dakle, ne može prepustiti jesenjoj melankoliji, a da ga rezonantno ne zaboli socijalna diferencijacija društvene scene.