Smrt Rikarda Harlekinija (Misterij našeg književnog života napisan u obliku novele)

»SMRT RIKARDA HARLEKINIJA (Misterij našeg književnog života napisan u obliku novele)«, novela prvi put objavljena u Književnoj republici, 1925, knj. II, br. 7. Uvrštena je u zaplijenjenu zbirku novela Hiljadu i jedna smrt (Zagreb 1933), zatim u Knjigu proze (Zagreb 1938) te u Novele (Zagreb 1948).

Novela je alegorijski koncipirana, a u osnovi joj je satirički obračun s hrvatskom književnom prošlošću i suvremenošću, s književnom malograđanštinom i hipokrizijom te s mitologijom hrvatske modeme. Ta je problematika već ranije zacrtana u manifestu Hrvatska književna laž (1919), noveli Hodorlahomor Veliki (1919) te u romanu Tri kavalira gospođice Melanije (1920).

Novela započinje in medias res: odborniku Kluba književnika (koji je ujedno i prvoosobni pripovjedač) dolazi dama u crnom, inače njegova bivša ljubavnica, s viješću da je umro pisac Rikardo Harlekini. Ona traži novac kako bi se osigurao dostojan ukop toga »našeg talenta«. Pripovjedač i dama odlaze prvo do predsjednika Kluba književnika, s kojim vode »neugodan i suvišan razgovor«, a zatim u mrtvačnicu gdje gospođa dugo i teatralno kleči kraj odra mrtvog Harlekinija. Mrtvačnica odjednom postaje simbolično mjesto dvostrukog obrata. Nakon svađe s pripovjedačem, koji optužuje damu da je »provincijalna frajla« i »zavodnica mladih lajtnanta i megalomana«, ona otkriva svoj pravi identitet: ucviljena žena je »hrvatska književnost lično«. Slijedi efektna poenta u kojoj se susret pisca i dame u crnom (»hrvatske književnosti«) pokazuje kao grozomorna halucinacija: u potpuno praznoj mrtvačnici, kraj odra jednog od naših mrtvih talenata, podvornik se čudi čovjeku koji govori sam sa sobom.

Naslov novele parafraza je imena i prezimena pisca Ulderika Donadinija, a i alegorijska priča aludira na Donadinijevu sudbinu. Simbolična pretvorba prezimena (Harlekini=lakrdijaš) u funkciji je naglašavanja apsurdnosti situacije. Mrtvi pisac, još jedan u nizu izgubljenih talenata, nije samo žrtva malograđanskih prilika nego i naših »književnih laži« i harlekinskih, bolesnih iluzija. Novelom dominira neuobičajeno oštar pamfletski ton, a drastični iskazi (»Naša kritika je krava«; »Toj nakazi sam ja pisao pjesme«, »Prorekao sam ja tom Vašem Harlekiniju da će lipsati kao marše negdje kraj jedne pljuvačnice«, »Magare lijeno, a ne talent«) potenciraju trivijalnost situacije u kojoj se književni mitovi i malograđanska romantika miješaju sa »slatkorječivim licemjerjem one ugledne legije gospode predsjednika raznih počasnih odbora -cilindraša i karijerista, koji ’nad otvorenim grobovima’ tužno zbore lažne tirade o velikim talentima nesretnih pokojnika« (M. Vaupotić). Satirična društvena dijagnoza, demaskiranje misterija našega književnog života, kulminira u simboličnom prikazu hrvatske književnosti kao histerične prostituirane dame koja prvo zavodi, a zatim truje život i živce te upropaštava mlade ljude.