BALŠIĆI

Balšići, feudalna porodica u Zeti, potomci vlastelina Balše. Tri Balšina sina, Stracimir, Đurađ i Balša II, javljaju se 1360. kao gospodari Bara, Budve i sjeverne Albanije. Jačaju u doba cara Uroša kad se počela raspadati srpska država. Balšići tada nastoje proširiti svoj teritorij i osamostaliti se. Uz potporu Dubrovnika, Venecije i albanskih feudalaca proširili su svoju vlast na područje od Drivasta do Ulcinja, zauzeli su 1372. i grad Prizren, a 1373. Trebinje, Konavle i Dračevicu; ženidbom stječu i nove posjede u Albaniji. Zetske posjede nasljeđuje Đurađ II. Stracimirović (1385) koji će voditi sukobe s Turcima izgubivši 1392. dio sjeverne Albanije a vrativši ga 1395, da bi ga potom ustupio Mlečanima za 1000 dukata godišnje. Njegov nasljednik Balša III (1403-21) ratuje s Mlečanima da bi vratio ustupljena područja; mirom 1412. stekao je Budvu, Bar i Ulcinj, a izgubio Drivast i okolicu Skadra. Umro je 1421. u toku rata s Mlečanima koji su tada zauzeli Bar i Ulcinj. Njegovom smrću gasi se vlast Balšića u Zeti jer nije imao sinova.

Krleža o Balšićima piše u tekstu Balšići koji je sastavni dio niza kraćih eseja, redaktorskih komentara i napomena objedinjenih pod naslovom Varijacije na razne teme (Mogućnosti, 1959, 4), a potom ulazi u cjelinu Iz hrvatske kulturne historije (Eseji III, Zagreb 1963). Tekst je nastao kao redaktorski zapis u Krležinoj enciklopedičkoj djelatnosti (marginalia lexicographica). U tekstu K. priznaje da Balšići jesu jedan od »glasnijih klanova iz feudalne, politogenetske periode« te da »predstavljaju doista važan historijski period oko Zete i Albanije, potkraj XIV stoljeća«, ali prigovara piscu članka za EJ da je u njegovu enciklopedičkom tekstu suviše prisutan ton idealističke apologije feudalnog klana, koji se prikazuje melodramatski »u opernim kostimima«. Takva metoda, tvrdi K., travestira istinu: »krivotvori događaje i datume, i od kaosa i rasula divljeg, primitivnog, barbarskog, da, upravo kriminalnog stanja stvara svetitelje na političkom i nacionalnom ikonostasu i tako uspavljuje svijest, zarobljujući logiku sažaljenja dostojnim neistinama, oko kojih pali svoj katedarski tamjan kao oko svetinja«. K. upozorava da naši historiografi pristupaju povijesnim ličnostima s »lažnim patosom po načelu prvorodstva, po zakonu aristokratskog legitimiteta, kromolitografirano« po zakonu dekorativnih historijskih perspektiva P. Jovanovića, a posrijedi je zapravo »škorpionska i vučja problematika« golog preživljavanja: »ovi banovi, baruni, boljari, knezovi, ovi trabanti kraljeva i kraljevskih samozvanaca, lički, zetski, makedonski, dalmatinski i bosanski boljari, koje zanosi jedna jedina gladna misao da bi pokrali što više tuđih koza i da bi tako ,proširili svoje interesne sfere‘ ne kreću se na historijskoj pozornici kao patetični junaci naše narodne opere u desetercu i uz tambure, nego kao razbojnici, pustolovi i lutalice.« K. tekst poentira povezujući interes za Balšiće N. Pašića na srpskoj strani i M. Šufflaya na hrvatskoj, pokazujući kako se povijest instrumentalizira u skladu s aktualnim nacionalno-političkim interesima i kako pri tome potpuno izostaje klasni aspekt suprotstavljenosti položaja feudalaca i njihovih podanika.

R.