CENTRALNOEVROPSKI KNJIŽEVNI KOMPLEKS

CENTRALNOEVROPSKI KNJIŽEVNI KOMPLEKS, konglomerat svjetonazornih i estetičkih ideja, ideoloških opcija i životnih stilova koji se smatra svojstvenim kulturama Srednje Evrope, u koju se obično ubrajaju njemačko govorno područje (Njemačka i Austrija) i nenjemački narodi nekadašnje Austro-Ugarske. Često se srednjoevropskim narodima smatraju još Poljaci i Balti, a kulturnogeografski pojam Srednje Evrope u novije doba obuhvaća i sjevernu Italiju (Trst, Furlanija, Veneto). Odnos Krležina književnoga djela prema problemu Srednje Evrope posjeduje tri uvjetno odvojiva aspekta. Srednja Evropa prisutna je u Krležinu opusu kao zemljopisna realnost i kulturnopovijesno područje: njezini prostori, sadržaji njezine prošlosti i njezin društveni život povlaštena su tema Krležinih nonfikcionalnih tekstova i gotovo isključivi okvir radnje njegovih pripovjednih djela. Zatim, Srednja Evropa pojavljuje se u Krleže i kao kulturnogeografski tipološki pojam: kao takva ona je u više navrata postajala temom eksplicitnih Krležinih iskaza i izjašnjenja, obično u kontekstu njegove esejistike. Najposlije, pojam Srednje Evrope kao kulturno-tipološka kategorija može se pokazati i plodnom heurističkom hipotezom u analitičkom pristupu Krležinu djelu.

U doba Krležina rođenja i intelektualnoga sazrijevanja Hrvatska je geopolitički i kulturno pripadala Srednjoj Evropi. Hrvatske zemlje bile su u sklopu Austro-Ugarske, a njihov duhovni život, osobito Zagreba, svojim je sudionicima već preko infrastrukture nametao srednjoevropsku orijentaciju kao prirodnu: obrazovni programi podupirali su poznavanje njemačkog jezika, Zagreb i drugi veći hrvatski gradovi (Osijek, Rijeka) slijedili su u prostornooblikovnom i arhitektonskom smislu bečke urbanističke ideje iz razdoblja tzv. Ringstrassenära, stvarajući dojam kontinuiteta carevinskoga civilizacijskog prostora, a životni i umjetnički stilovi također su se oblikovali i modificirali uglavnom pod utjecajem iz Beča i Budimpešte. Dojam jedinstva srednjoevropskoga svijeta posebno su pojačali I. svj. rat i njegove posljedice, kad su se Njemačka i Austro-Ugarska našle u istom taboru, pretrpjevši nakon izgubljenoga rata slične političke posljedice (neuspjele revolucije, fašistički ili fašistoidni režimi), koje su ih još jače odvojile od Zapadne Evrope. Proživjevši u takvu kulturnom okružju svoje formativne godine, i K. je - kolikogod je njegova javna djelatnost započela u znaku otvorenih neslaganja i sukoba s političkim idejama i estetičkim standardima tipičnima za kulturni život Zagreba, Hrvatske i Monarhije - spontano prihvatio Srednju Evropu kao svoj osnovni interesni obzor. Njegova esejistika pokazuje zavidan stupanj upućenosti u društveni, kulturni i politički život Beča i Budimpešte, a radnje njegovih proznih i dramskih djela, ukoliko nisu okružene fikcionalnim ili alegorijskim svjetovima, obično se smještaju u prostor srednjoevropskih gradova i krajolika. Štoviše, čini se da u topografiji Krležine fikcionalne literature srednjoevropski urbani ili seoski pejzaž poprima karakter »normalnoga«, predvidiva i ovladana životnoga prostora, dok se izleti njegovih junaka u zapadnoevropske ambijente završavaju naglim i radikalnim obeshrabrenjima i deziluzijama ili irealnim događa jima (Hodorlahomor veliki: bijeg glavnog junaka, Pere Orlića, iz Pariza; Vražji otok: pokušaj samoubojstva gospođice Sorge u Londonu; Cvrčak pod vodopadom: pariško priviđenje glavnoga lika). Tek u posljeratnom razdoblju, ali više u mediju esejističkih teza nego na razini beletrističkoga iskaza, odvojio se K. od svoga izvornoga srednjoevropskog sidrišta, i to u pokušaju da među već etablirane evropske kulturnogeografske svjetove uvede »jugoslovijensku« civilizaciju, kako ju je konstruirao u svojim kulturnopovijesnim radovima o zadarskom zlatarstvu, o srpskomakedonskim freskama i o bogumilskim stećcima, a još eksplicitnije u nacrtu Enciklopedije Jugoslavije.

Osim kao neproblematizirani životni i kulturni obzor, Srednja Evropa ulazi u Krležine tekstove i u obliku geopolitičkoga projekta i kulturno-tipološke kategorije. U politološkim ekskurzima njegove esejistike između dva rata nerijetko se spominju »dunavske zemlje« kao dio Evrope obilježen sličnim povijesnim karakterom i društvenim problemima, možda i kao jedan od prostora predodređenih za preuzimanje tekovina boljševičke revolucije (»objektivna revolucionarna situacija po svim dunavskim zemljama«, O malograđanskoj ljubavi spram hrvatstva, Deset krvavih godina, Zagreb 1957). Ipak, glavni Krležin iskaz o Srednjoj Evropi kao tipološkoj kategoriji, sadržan u nekoliko replika iz razgovora s P. Matvejevićem, dosljedno je negativan. U njemu se, ponajprije, upozorava na genetsku vezu »parole o ,Centralnoj Evropi‘« s ratnim ciljevima osovinskih sila u doba I. svj. rata (»,Mitteleuropa‘ pangermanska, politička ili, bolje, imperijalistička /carska/ parola iz godine 1915, kada su već oba Carstva, usred zveketa oružja, bila u neminovnoj agoniji... «). Dalje, negira se ideja o »estetsko-morfološkoj« specifičnosti srednjoevropske književnosti, a s naglašenim negodovanjem odbija K. i ocjenu o srednjoevropskom karakteru vlastita djela. Razlozi te negacije višestruki su, ali K., praveći razliku između sebe i vodećih imena srednjoevropske književnosti (Kafka, Musil, Broch), slijedi kriterij društvene angažiranosti.

Krležino osporavanje teze o autonomiji srednjoevropske kulture ne bi trebalo obeshrabriti pokušaje da Srednja Evropa kao kulturološka kategorija bude ishodište u proučavanju njegova djela. Više komponenata, pretpostavaka i aspekata Krležina književnoga i esejističkoga opusa analogno je dominantama srednjoevropske književnosti XX. st. Npr., kao za većinu srednjoevropskih pisaca i za Krležu je tipičan traumatični, apokaliptični doživljaj I. svj. rata. Taj rat, koji je iz perspektive zapadnoevropskih i ruskih pisaca relativno brzo izgubio status konjunkturne književne materije, a koji je samo srednjoevropske autore - i one desno orijentirane, i one s ljevice - zaokupljao dulje vrijeme, u Krleže je ostao trajno prisutna tema. Čak i naj kasniji Krležin i romani - Banket u Blitvi i Zastave - sadržavaju mnogo prizora modeliranih prema ratnim zbivanjima 1914-18. S modernim srednjoevropskim piscima, kojima je uglavnom svojstvena intenzivna filozofska načitanost, dijeli K. i naglašeni intelektualizam, sklonost izricanju filozofski relevantnih uvida ne samo u jeziku eseja nego i u jeziku pjesme, dramskoga dijaloga ili proznoga djela. I čežnja za apsolutnim i konačnim, koja se u Krleže najprije izražava preko biologističkih filozofema, a kasnije, pod dojmom svjetskopolitičkih događaja, prerasta u socijalističku utopiju, struktura je koju K. dijeli uglavnom sa srednjoevropskim piscima, i to ne samo s lijevo orijentiranima. Konačno, i tragovi neprevladanoga romantizma uočljivi u Krležinim djelima, napose u proznima, mogu se shvatiti kao simptom njegove ukorijenjenosti u srednjoevropskoj književnoj kulturi, koja uglavnom ne poznaje stilsku formaciju realizma i u kojoj se modernističke tendencije izravno nadovezuju na romantizam.

LIT.: P. Matvejević Razgovori s Miroslavom Krležom, Zagreb 1969; V. Žmegač, Krležini evropski obzori, Zagreb 1986.

Zo. Kr.