Hrvatska književna laž

»HRVATSKA KNJIŽEVNA LAŽ«, tekst objavljen u Plamenu, 1919, 1. Prema navodu u knjizi Moj obračun s njima (Zagreb 1932, str. 118), K. je 1919. pripremao nastavak »članka o našoj književnoj laži«. Nastavak nije objavljen. Tekst ima značajke avangardnoga manifesta: od prve rečenice u kojoj poziva »da se spali i uništi i razbije najveća laž sviju naših sakrosanktnih laži« tekst se temelji na kvazisudovima naglašeno poetizirana iskaza, njegova je persuazivnost prividna, autorovi apeli u zbilji su neostvarivi, s obzirom na recepciju izazovan je do provokativnosti, pa je njegova funkcija - estetsko prevrednovanje, uz koje se vezuje i socijalno prevrednovanje zatečena stanja u književnosti, umjetnosti, ideologiji i socijalnom poretku. Tekst se temelji na patosu osporavanja, za razliku od futurističkih manifesta ne odnosi se apologetski prema tečevinama tehničke civilizacije niti predlaže novi poetološki program, a i po patetičnom i hiperboličnom stilu pripada tipu ekspresionističkih manifesta. U Krležinu opusu jedini je primjer te knjiž. vrste, i sam ga se K. poslije odrekao razvijajući oblike eseja koji su katkada dobivali programatsko značenje, pa kao samostalan tekst nije više dao da se pretiska. Pa ipak, taj tekst obilježuje intencije časopisa Plamen tumačeći i njegov naslov, a ujedno je i semantička gesta koja bitno određuje potonju »antitetičnost« Krležina djela.

Prvi je predmet Krležina osporavanja tradicija »Hrvatskoga Preporoda«, ideološki nerazmjernoga evropskom revolucionarnom gibanju, socijalno odvojenoga od »naroda«, politički oportunističkoga spram Austrije, umjetnički nemoćnoga da izrazi »hrvatsku svijest« i svedenoga na »nevine bidermajerske dekorativne legende«. Drugi je predmet osporavanja hrvatska »Moderna« u pojavnim oblicima »dekorativnog katolicizma«, stilizacije hrvatskog sela prema evropskim modelima, unošenja motiva skandinavske drame (»nordijski brakovi«), nadasve pak u dekorativnom ornamentalizmu, neprimjerenom hrvatskoj socijalnoj situaciji. Treći je predmet Krležina osporavanja »laž nacionalnog heroizma«, hrvatskoga i jugoslavenskoga, pri čemu je središnji motiv Krležine negacije »Kosovski hram«. Ako je ključna metafora koja obilježuje hrvatski preporod »Grobnica«, a hrvatsku modernu »Magazin«, onda je znak (jugoslavenskog) nacionalizma »Paviljon«, što je očita aluzija na Meštrovićevo izlaganje kosovskog ciklusa u paviljonu Kraljevine Srbije u Rimu 1911. Premda je u manifestu riječ o »književnoj laži«, K. se ponajprije služi likovnim znakovima »generalskih dolama« (Preradovićev spomenik) i »sarkofaga« (mirogojske arkade), »Stillebena« i secesionističkih »ornamentalnih tapeta« moderne ili pak »bijesnih gesta Srđe Zlopogleđe, Marka i Miloša« Meštrovićevih.

Optimalna je projekcija označena internacionalizmom »ruske komune«, što je suprotstavljen hrvatskom »nacionalizmu«, ali temeljna je opozicija hrvatskoj književnoj (i umjetničkoj) »laži« u manifestu pojam »naroda«, koji se određuje kao »silna gomila, kojom vladaju tamni nagoni«, nespoznata i nepredvidiva »slijepa Neman«, a upravo takav puk znači Krleži polazište u »brodolomu sviju starih vrijednosti«. Već u tom manifestu K. kanoniziranoj tradiciji na liniji renesansa-preporod-moderna suprotstavlja drugu »liniju jugoslavenske kulturne tradicije i kontinuiteta«, koja se »probija od Bogumila na Križanića i od Križanića na Kranjčevića«.

LIT.: M. Franičević, Problem periodizacije naše suvremene književnosti, u knj. Panorama hrvatske književnosti, Zagreb 1965, str. 11-42; M. Lončar, Krležini časopisi za sve kulturne probleme, Književna istorija, 1974, 24; R. Vučković, Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma, Sarajevo 1979, str. 137-160; A. Flaker, Avangardni manifest kao književna vrsta, u knj. Književni rodovi i vrste, Beograd 1985, str. 127-136.