Razgovor o pedesetogodišnjici apstraktnog slikarstva (1911-1961)

»RAZGOVOR O PEDESETOGODIŠNJICI APSTRAKTNOG SLIKARSTVA (1911-1961)«, polemički dijalog između »poklonika« apstraktnog slikarstva (A) i njegova protivnika (B). Objavljen je prvi put u Vjesniku (29. I, 5. i 12. II. 1961), a pretiskan u knjizi Eseji IV (Zagreb 1963).

Priklanjajući se stajalištu protivnika apstraktnog slikarstva, Krleža ponavlja svoje negativne kritičke ocjene, unatoč izvjesnoj simpatiji za početke toga »buntovnog« likovnog izražavanja. U osvrtu na kubistička i fauvistička polazišta apstrakcije analizira i »formule« V. Kandinskoga čije se djelovanje, od osnutka umjetničke grupe Plavi jahač (1911), drži početkom apstraktnog slikarstva. Razmatrajući njegovo münchensko razdoblje i teoretske postavke o značenju boja i »fiktivnih oblika«, objavljene u studiji O duhovnome u umjetnosti (1912), tvrdi da Kandinski nije bio prvi ni jedini koji je razmišljao o tome »što je stvarno, a što nestvarno« u prirodi i umjetnosti. Spominje slikare koji su »obespredmećenjem slikarstva« eksperimentirali prije njega (F. Picabia), a u pojedinim fazama (R. Delaunay) i smjerovima geometrijske apstrakcije radikalnije od njega (K. Malevič i dr.). Zanemaruje razlike između njegovih slika iz tog razdoblja (1912-14) koje ekspresivnošću izraza anticipiraju lirsku apstrakciju i onih kasnijih s obilježjima rada u Bauhausu (1921-33). U doba kada je taj likovni pokret »zavladao kontinentima« i bio kanoniziran i u našim prostorima, K. se žestoko okomio na taj ikonoklazam XX. st. koji figurativno slikarstvo proglašava mrtvim, a suvremenog čovjeka nedostojnim slikarske pažnje. Ironizira mističko-teozofske postavke V. Kandinskoga, a persiflira retoriku i frazeologiju kojom slikarstvo poistovjećuje s glazbom. Ne osporava njegovu individualnu estetiku utemeljenu na subjektivnom dojmu da »predmeti oblikovani na platnu ometaju čistoću njegove slikarske spoznaje« ni bilo čije pravo da slika apstraktno, ali mu smeta i sama pomisao na mnogobrojne slikare koji »od Sao Paola i New Yorka do Varšave i Tokija« slijede već davno prevladana razmišljanja o »spiritualizaciji« umjetnosti.