VINAVER, Stanislav

VINAVER, Stanislav, književnik i prevoditelj (Šabac, 1. III. 1891 - Niška Banja, 1. VIII. 1955). U Parizu 1909. započeo studij matematike i fizike, slušao i predavanja iz filozofije i glazbe. Sudjelovao kao dobrovoljac u balkanskim ratovima i u I. svj. ratu. Otišao u Rusiju 1917. i ondje radio kao prevoditelj u srp. vojnoj misiji koja je prikupljala zarobljene austrougarske vojnike južnoslavenskog podrijetla radi slanja na solunsku frontu. Nakon rata radio u Ministarstvu prosvjete; 1922-40. novinar lista Vreme; obavljao i poslove atašea za tisak u jugoslavenskim poslanstvima (Ženeva, Bern, Berlin, Prag) te radio u Centralnom pres-birou (1934-38). Drugi svj. rat proveo u njemačkim zarobljeničkim logorima, a potom radio kao novinar (Tanjug, Jež, Republika, NIN, Književne novine), prevoditelj i književnik. Iznimno plodan pjesnik, satiričar, putopisac, kritičar, esejist i pripovjedač. Kritika ga smatra jednim od najvažnijih predstavnika srp. avangarde. Svestrano obrazovan, znalac jezika, sklon je jezičnom eksperimentiranju. Važnija djela: Misli (1913), Priče koje su izgubile ravnotežu (1913), Varoš zlih volšebnika (1920), Pantologija novije srpske pelengirike (1920), Gromobran svemira (1921), Nova pantologija pelengirike (1922), Ruske povorke (1924), Problemi nove estetike (1924), Nemačka u vrenju (1924), Čuvari sveta (1926), Goč gori (1930), Ikarov let (1937), Čardak ni na nebu ni na zemlji (1938), Živi okviri (1938), Najnovija pantologija srpske i jugoslovenske pelengirike (1938), Ratni drugovi (1939), Evropska noć (1952), Jezik naš nasušni (1952), Beogradsko ogledalo (1977) i dr. Preveo je niz svjetskih klasika s ruskog, engleskog, francuskog, španjolskog, njemačkog i češkog jezika.

Vinaver je vrlo rano zapazio Krležine radove i osjetio u njima poetičku srodnost sa svojim avangardističkim težnjama. U Manifestu ekspresionističke škole (tiskanom u knjizi Gromobran svemira, Beograd 1921), zagovarajući ekspresionizam, koji ne smatra germanskim importom već »revolucionarnim procesom u kojemu se oslobađaju nevidljive naslage misli i jezika«, ističe Krležu, Andrića i Crnjanskog kao glavne reprezentante ekspresionizma među mladim umjetnicima u novoj državi.

Međutim, tri godine poslije, Vinaver će o Krleži pisati u izrazito negativnom kontekstu. Izazvan Krležinim tekstom Balkanske impresije (Književna republika, 1924, knj. II, br. 9) u kojem K. oštro napada socijalne prilike u novostvorenoj državi i velikosrp. hegemoniju, Vinaver u listu Vreme, 31. VIII. 1924. odgovara tekstom Beograd i gospodin Krleža. Zagonetka g. Krleže. Krleži priznaje umj. vrijednost, naziva ga najvećim živim hrv. piscem, naglašava da je upravo Beograd upozorio na tu činjenicu sa »snagom i ljubavlju«. Ali K. nije smogao snage da se otrgne utjecajima svoje srbomrzilačke sredine: »Ono što je on napisao o Beogradu spada u najžučnije, najnepravednije što je ikad iko napisao o Beogradu. Za g. Krležu Beograd je gnoj, trulež, kuga, nešto čemu imena nema.« Pritom, tvrdi Vinaver, K. ne istupa kao socijalist koji svaki buržoaski sistem načelno smatra truleži, već on s frankovačkih pozicija optužuje srpstvo i Beograd za trulež. Potom izlaže tezu po kojoj se kao takav nazadni frankovac K. zapravo boji progresa, jer Beograd je u poratnim godinama obilježen dinamičnim, intenzivnim i stvaralačkim životom. U tome Vinaver otkriva »zagonetku g. Krleže«: »on mrzi život uopšte, mrzi život kao takav«, u njegovim djelima nema svjetlosti, nigdje ničeg simpatičnog. Tekst zaključuje paradoksalnom tvrdnjom da je K., unatoč svojemu deklarativnom teorijskom komunizmu, opsjednut čežnjom da se progres zaustavi. K. Vinaveru nije osobno odgovorio; potkraj ljeta 1924. pripremao se za dugo putovanje po srednjoj i sjevernoj Evropi i Sovjetskom Savezu pa je možda i to uzrok izostanku izravna odgovora. Zadaću polemiziranja s Vinaverom preuzima Krležin bliski suradnik A. Cesarec koji u prosinačkom broju Književne republike objavljuje tekst Stanislav Vinaver kao simpatizer ruske revolucije; analizirajući njegovu knjigu Ruske povorke, posvećenu oktobarskoj revoluciji, pokazuje kako se Vinaver, unatoč svojemu literarnom novatorstvu, politički iskazuje kao buržoaski reakcionar.

U knjizi Izlet u Rusiju (Zagreb 1926), objašnjavajući specifičnost vlastitoga putopisalačkog postupka, K. se ironično distancira od putopisaca kakvi su Crnjanski, Begović, »pak donekle Vinaver«, koji se putopisnom formom koriste za demonstriranje vlastite erudicije. Jedno od poglavlja te knjige U Drezdenu (prvotno tiskano u Književnoj republici, 1924, knj. II, br. 2, pod naslovom Mister Vu-San-Pej zanima se za srpsko-hrvatsko pitanje) moglo bi se, zbog eksplikacije Krležinih pogleda na srpsko-hrvatske odnose, shvatiti i kao implicitan odgovor na Vinaverove optužbe u Vremenu.

U razdoblju izlaženja časopisa Danas Vinaver povremeno kritički komentira u Vremenu i Idejama tekstove K. i njegovih suradnika, osobito Ristića i Bogdanovića. Jedan od napisa, tiskan 1934. u uskrsnom broju Vremena (u kojem se Vinaver narugao suradnicima Danasa zbog ideološke isključivosti kojom se obrušavaju na sve koji ne dijele njihove marksističko-frojdističke nazore), izazvat će Krležu da mu odgovori u formi rugalice, pjesničke travestije (Winawerijada, Danas, 1934, knj. II, br. 5), kojom se i sam Vinaver vrlo često i vješto služio. Unatoč Krležinu podcjenjivačkom tonu kojim je prožeta rugalica, Vinaver u svojim tekstovima (Književne diskusije, Ideje, 1935, 11; U odbranu naše književnosti, Ideje, 1935, 24; Književni Beograd 1934. godine, Vardar, 1935, 341-342 itd.) o Krležinu književnom talentu i statusu u književnosti govori s velikim uvažavanjem: »Nasuprot tankim i lakim kritičarima, - bez težine i obuhvata - da spomenemo jednoga pravog pisca, koga i oni priznaju. Šta bi bio Krleža da nešto promeni sadašnja uverenja? Njegovi pretenciozni i konfuzni ’polemički spisi’ ne bi postojali, a prestao bi da peva malokrvne i nategnute ’socialne pesme’. Ali bi blistao neokrnjeni sjaj njegovih dramatskih vratolomnih vizija, ali bi njegove moćne novelističke vizije krstarile kao suri orlovi nad našom literaturom. (...) U velikome piscu ostaje delo pretežnije nego samo političko uverenje velikog pisca. Ne treba tražiti u njegovim slučajnim izjavama u površinskim intervjuima, u svakidašnjoj anekdoti, nego u najgušćem gustišu njegovog literarnog tkiva, u srži njegove umjetničke vizije, u samoj najtajnijoj protoplazmi njegovog organizovanog vitalnog porekla i raštenja.« (U odbranu naše književnosti).

Nakon II. svj. rata, pišući svoje kolumne pod naslovom Beogradsko ogledalo u listu Jugoslovenske republikanske stranke Republika, Vinaver povremeno spominje Krležu, a ponekad mu posvećuje i cijele tekstove. U članku Krležina dilema (Republika, 21. VII. 1953) obrazlaže tezu daje K. samo načelno protiv Glembajevih, njegovi polit. nazori ga navode na radikalnu kritiku te građanske obitelji, ali kao dramatičar, umjetnik, on zapravo nježno voli svoje likove: »mržnja je ostala čisto teorijska, a ljubav nadvladala«. Vinaver drži daje taj unutarnji sukob za Krležu bio toliko neizdrživ da je nakon Lede prestao pisati drame. U članku Plenum književnika 1954. godine (Republika, 23. XI. 1954) opširno komentira Krležino kritičko izlaganje o neproduktivnim utjecajima zapadne modernističke umjetnosti na Plenumu Saveza književnika Jugoslavije i njegovu polemiku s mladim zagovornicima modernizma. Vinaver staje na stranu modernista, ali prigovara i glavnom Krležinu oponentu D. Mihajloviću Mihizu zbog polemičke žestine i neuvažavanja Krležina umj. autoriteta.

Vinaverov odnos prema Krleži ambivalentan je: obilježen je s jedne strane polit. neslaganjem, ali s druge i iznimnim uvažavanjem Krležina statusa na kulturnoj sceni tadašnje države: K. se, pak, Vinaverom manje bavio, a kad ga je spominjao, onda je to redovito obilježeno polit. distanciranjem od Vinavera kao eksponenta građanske desnice.

Vel. V.